Rozpoczyna się Wielkanoc, czyli najważniejsze święto chrześcijańskie obchodzone w licznych krajach z całego świata, w tym również i w Polsce. Jest to czas przepełniony tradycjami i zwyczajami. Wiele z nich wciąż jest kultywowanych jak np. święcenie pokarmów, zdobienie pisanek czy oblewanie się wodą. Sprawdźmy jak zmieniało się to na przestrzeni lat, co symbolizują poszczególne obyczaje oraz w jakie przesądy wierzono w okresie przedwojennym w Karkonoszach.
Najwcześniejsze wzmianki o obchodzeniu święta Wielkiej Nocy pochodzą z IV wieku po soborze nicejskim w 325 roku, kiedy to ustanowiono datę Wielkanocy, czyli pierwszą niedzielę po pełni księżyca, między 22 marca a 25 kwietnia. Jest to zatem święto ruchome. Z kolei w Polsce Święta Wielkanocne obecne są od X wieku. Święto to upamiętnia zmartwychwstanie Chrystusa.
Wielkanoc poprzedza Wielki Post – okres przygotowań trwający 40 dni. Rozpoczyna go środa popielcowa a kończy Wielka Sobota. Popielec to pokutny obrzęd posypania głów popiołem, któremu towarzyszą słowa: “Z prochu powstałeś i w proch się obrócisz” oraz “Nawracajcie się i wierzcie w Ewangelię”. Wielki post ma znaczenie oczyszczające i według zasad kościoła powinien stanowić czas umartwień i wzmożonej pobożności. Ma za zadanie uświadamiać wiernym najistotniejsze tajemnice wiary i przygotować do czynnego udziału w Zmartwychwstaniu Pańskim.
Dawniej nadmiernie skrupulatnie pilnowano przestrzegania zasad Wielkiego Postu. Mawiano nawet: “Polak woli rękę stracić niż złamać post”. W większości domów, szczególnie na wsi, ze stołów znikało mięso, nabiał, cukier i miód, czego pilnowano przez całe sześć tygodni. Zamiast tego jadano przede wszystkim żur postny, kartofle i kapustę, brukiew, suszone śliwki, chleb, śledzie. Natomiast na magnackich i szlacheckich dworach oraz bogatych plebaniach na stole stawiano głównie dania rybne, dobrej jakości chleb i masło, jaja mleko i sery. Większość osób na czas postu odstępowało od palenia tytoniu oraz spożywania alkoholu. Woreczki z tytoniem chowano, tak samo jak instrumenty muzyczne, ponieważ muzyka i zabawy również były niedozwolone. Dzieciom nie pozwalano nawet na głośniejsze śmiechy i krzyki. Towarzyskie spotkania zastępowano wspólną modlitwą i pobożną lekturą.
Niegdyś w połowie Wielkiego Postu obchodzono półpoście, inaczej zwane śródpościem. Był to dzień pełen hucznych zabaw i radości młodzieży. Chłopcy biegali po ulicach grając na drewnianych terkotkach i kołatkach, walili z wielkim hukiem o chałuoy kijami i młotami, tzw. szlagami oraz rozbijali gliniane garnki wypełnione popiołem o drzwi domów. W ten sposób oznajmiali, że nastąpiło półpoście i zbliżają się święta. Wykrzykiwali również: półpoście, półpoście! Psoty były akceptowane przez starszych mieszkańców, nawet tych najbardziej pobożnych. Uważano też, że gałązki z wierzb palmowych posiadają właściwości lecznicze, dlatego zjadano je oraz podawano w połączeniu z paszą zwierzętom.
Niedziela Palmowa to początek Wielkiego tygodnia, nazywana także Niedzielą Męki Pańskiej a polskiej tradycji ludowej Kwietnią lub Wierzbną Niedzielną, obchodzona na pamiątkę wjazdu Jezusa do Jerozolimy, kiedy to mieszkańcy witali Go wymachując palmowymi gałązkami. Obok chrześcijańskich interpretacji w zwyczajach ludowych Niedzieli Palmowej możemy odnaleźć również dawniejsze wierzenia pogańskie. Podczas Niedzieli Palmowej wierni uczestniczą w nabożeństwach, podczas których święcone są palmy i gałązki wierzbowe. Polskie tradycyjne palmy nie przypominają tych na Bliskim Wschodzie, ale ich symbolika nie różni się od siebie, oznaczają radość i triumf. Dawniej palmy przygotowywano samodzielnie – z wierzby, bukszpanu, kwiatów, trzciny i ziół, natomiast dzisiaj najczęściej decydujemy się na zakup gotowych już palm. Poświęconą palmę chowana jest w domu i ma chronić domowników przed nieszczęściem. Z palmami wiązało się wiele wierzeń i rytuałów, między innymi uderzano nimi świeżo po poświęceniu zwierzęta oraz domowników, aby przekazać im energię i siły witalne. Palmy trzymano w domach przez cały rok wraz z obrazem świętym, ponieważ wierzono, że ma właściwości sakralne.
Triduum Paschalne rozpoczyna Wielki Czwartek, podczas którego wierni biorą udział w Mszy Św. Wieczerzy Pańskiej na pamiątkę Eucharystii sprawowanej przez Chrystusa w Wieczerniku. Charakterystycznym obrzędem podczas Wielkiego Czwartku jest Mandatum, czyli umywanie nóg, co oznacza, że wiara katolicka stanowi miłość. Mszę Wieczerzy Pańskiej zakańcza przeniesienie Najświętszego Sakramentu do kaplicy adoracji. W czasie procesie śpiewa się hymn św. Tomasza z Akwinu “Sław języku tajemnicę” (Pange lingua gloriosi). Po liturgii następuje obnażenie ołtarza, co ujawnia się zdjęciem obrusa z ołtarza symbolizujące opuszczenie Jezusa przez uczniów i odarcia go z szat. W ten czas z kościoła wynosi się krzyże i zasłania te, które w nim pozostały.
Wielki Piątek, czyli Liturgia Męki Pańskiej, kiedy to Eucharystia nie jest celebrowana, zgodnie ze starożytną tradycją kościoła. Szaty liturgiczne w kolorze czerwieni symbolizują królewską purpurę. Tego dnia czytany jest opis Męki Chrystusa wg św. Jana nawiązujący do koronacji królów izraelskich. Podczas liturgii obecna jest uroczysta modlitwa powszechna a najważniejszym elementem Liturgii Męki Pańskiej jest adoracja Krzyża, która może rozpoczynać się na dwa sposoby: 1. przyniesienie zasłoniętego krzyża do ołtarza i stopniowe odsłanianie go przy towarzyszącym 3-krotnym śpiewie antyfony Oto drzewo Krzyża 2. wnoszenie krzyża, który jest odsłonięty i ukazywanie go po kolei: przy wejściu kościoła, na środku kościoła i przy ołtarzu. Dawniej w czasie liturgii w Jerozolimie wierni przychodzili, by ucałować i adorować drzewo Krzyża.
Wielka Sobota – Noc Zmartwychwstania Pańskiego, czyli Wigilia Paschalna – liturgię rozpoczyna wniesienie paschału – zapalonej świecy – do ciemnego kościoła. Od niego wierni dopalają swoje świece. Wigilia Paschalna składa się z Liturgii Światła, Liturgii Słowa, Liturgii Chrzcielnej i Liturgii Eucharystycznej.
W Polsce ważnym obrzędem w przeżywaniu Wielkanocy jest rezurekcja, kiedy to ogłasza się Zmartwychwstanie Chrystusa. Odbywa się ona bezpośrednio po Wigilii Paschalnej bądź przed pierwszą mszą św. w poranek wielkanocny.
Jedną z najbardziej charakterystycznych tradycji wielkanocnych jest święcenie pokarmów w wielkanocnym koszyczku, w którym zabraknąć nie może:
- pisanek oraz jajek na twardo, które symbolizują płodność oraz nowe życie,
- chleba – czyli symbolu ciała Chrystusa (pieczywo ma przynieść pomyślność i zapewnić dobrobyt),
- baranka – symbol zwycięstwa życia nad śmiercią,
- soli – oznaka oczyszczenia (kiedyś wierzono, że sól odstrasza zło),
- wędliny (kiełbasy lub szynki) – która symbolizuje zdrowie i dostatek
- chrzanu – zapewniającego sprawność, zdrowie i pokój
- babki – oznacza radość po 40-dniowym poście, jest symbolem umiejętności.
Niegdyś wszystkie pokarmy, które miały być spożyte podczas śniadania wielkanocnego, święcono zanoszone do kościoła w wielkich koszach.
Podczas śniadania wielkanocnego zgodnie z tradycją na stole powinny pojawić się: żurek z kiełbasą i jajkiem, jaja faszerowane, babka wielkanocna, mazurek, chrzan, sałatka warzywna, wędliny. Przed przystąpieniem do śniadania biesiadni składają sobie życzenia dzieląc się jajkiem.
Malowanie pisanek to nieodłączny zwyczaj wielkanocny, czyli zdobienie jaj rozmaitymi technikami. Kiedyś zajęcie to wykonywały tylko kobiety, dziś jest to przyjemność zwłaszcza dla najmłodszych domowników. Pisanki ze względu na ilość technik ich wykonywania nazywane są drapankami, krasankami czy oklejankami.
Lany Poniedziałek – nazywany Śmigusem-Dyngusem sięga czasów pogańskich. Niegdyś śmigus i dyngus stanowiły dwa odrębne zwyczaje. Śmigus oznaczał smaganie łydek dziewcząt gałązkami wierzb lub kropienie ich wodą. Natomiast Dyngus to dawniej chodzenie od domu do domu i składanie życzeń i dostawanie w zamian pieniędzy lub słodyczy. Dziś podczas Lanego Poniedziałku dzieci oblewają się zabawkowymi pistoletami lub jajkami na wodę. Polanie się wodą oznacza przybycie szczęścia.
Przesądy w przedwojennych Karkonoszach:
,,Szczególnie wiele obrzędów i przesądów związanych było ze świętami Wielkanocnymi, a zwłaszcza z Wielkim Piątkiem. Według J. Demutha: Obchodząc dom i uderzając w ziemię pałką lub cepem wypędzano krety. Biegając przed świtem boso po domu i gwiżdżąc na piszczałce ze szczurzej kości, pozbywano się szczurów. Kto przed świtem wywiesił na zewnątrz pierzyny, ochronił się przed owadami, a kto w tym czasie umył się w potoku, miał uniknąć parchów. Niedzielę Zmartwychwstania witano „wielkanocnym strzelaniem”. Wierzono, że w tym czasie otwierają się wejścia do wszystkich skarbów, jednak przejść przez nie mieli tylko ludzie znający hasło. W poniedziałek wielkanocny chłostano się rózgami ze świeżych witek, dzięki czemu w ludzi miała wstąpić siła odrodzonej przyrody. We wsiach i górskich szałasach dzieci odwiedzały z rózgami kolejne domy i dostawały za to pieniądze lub inne prezenty. Dotknięcie bydła wcześniej przyniesioną do domu rózgą chroniło je przed nieszczęściem. Noc Walpurgi przypadająca 30 kwietnia, była poświęcona walce z czarami. Podobno ten, kto ubrał jedną część swojej garderoby na lewą stronę i po godz. 23.00 wyszedł na rozstaje, mógł rozpoznać każdą czarownicę. Przed czarami miały ustrzec wbijane wokół domu gałązki, gdyż żadna wiedźma nie mogła przekroczyć tego kręgu, zanim nie policzyła, listków na każdej gałązce. Za to gdy ktoś w ten dzień piekł, zwiastowało to we wsi pożar. W sobotę przed kościołem zapalano „nowy” – oczyszczający i zapewniający ochronę – ogień. Podczas pierwszego bicia w dzwony potrząsano drzewami owocowymi dla zapewnienia urodzaju. Z drewna spalonego w ogniu wielkanocnym formowano krzyże, które wbijano w pola, co miało chronić je przed gradem.”.
Źródła:
I. Łaborewicz, Przedwojenna kultura ludowa w Karkonoszach, e-karkonosze.eu, Karkonosze, 2017, 2 (288).
Skąd się wzięła Wielkanoc? W zrytualizowanym świecie Wielkiej Nocy, historia.org, 26.03.2016.
M. Kowalczyk, Geneza i obchód Wielkanocy w Polsce. Zarys problematyki, 2020.
Wielki Post i Wielkanoc w tradycji polskiej, Diecezja Kraków.
M. Luterski, Z Dawnych Tradycji Wielkopostnych i Wielkanocnych, “Głos Uczelni”, 2017, nr 4 (374), s. 32.
Wielkanocne tradycje i zwyczaje w Polsce dawniej i dziś, schronisko bukowina, 27.02.2023.
Niedziela Palmowa, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, gov.pl.
Święte Triduum Paschalne, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, gov.pl.
